Trwająca w Muzeum Historii Katowic wystawa “Witkacy i inspiracje. Portrety Witkacego z dawnej kolekcji Teodora Białynickiego-Biruli oraz prace inspirowane dziełem artysty” jest doskonałą okazją do lepszego poznania Teodora Białynickiego-Biruli – nietuzinkowej osobowości Zakopanego okresu międzywojennego, który swoją bratnią duszę odnalazł w słynnym “wariacie z Krupówek”, czyli w Stanisławie Ignacym Witkiewiczu. Na wystawie zorganizowanej przez Muzeum Historii Katowice we współpracy z warszawskim Instytutem Witkacego prezentowanych jest aż 50 pastelowych portretów autorstwa Witkacego, na których – w sposób realistyczny, abstrakcyjny bądź nawet karykaturalny – uwiecznieni zostali przede wszystkim członkowie rodziny Białynickich-Birulów – sam Teodor Białynicki-Birula, jego żona – Helena, syn – Michał, synowa – Maria oraz daleka krewna – Leokadia, ale również przyjaciele rodziny – między innymi malarz Rafał Malczewski czy przewodnik i ratownik tatrzański Jędrzej Marusarz. Poprzez niezwykle pięknie wyeksponowane na planszach i tapetach reprodukcje zdjęć, korespondencji czy dokumentów, wystawa prowadzi nas przez historię ich trwałej i prawdziwej przyjaźni, która nigdy nie została zerwana przez kłótnie ani inne niedopowiedzenia.
Jak więc jak spotkały się ścieżki tych dwóch niezwykłych postaci – wojskowego lekarza służącego w armii carskiej, a następnie w Wojsku Polskim w czasie I Wojny Światowej i syna twórcy “stylu zakopiańskiego” od dzieciństwa obracającego się w kręgach zakopiańskiej bohemy? Teodor Białynicki-Birula przyjechał do Zakopanego w 1922 roku, by objąć stanowisko oficera łącznikowego w sanatorium Polskiego Czerwonego Krzyża przy ulicy Chramcówki 15. Dwa lata później – latem 1924 roku – prawdopodobnie w czasie przygotowań do jednej z wystaw Towarzystwa “Sztuka Podhalańska” – poznał Stanisława Ignacego Witkiewicza, którego od razu polubił i z którym zaprzyjaźnił się na wiele długich lat. Witkacy był bardzo częstym gościem w otwartym i zawsze pełnym gości domu Teodora Białynickiego-Biruli oraz jego żony Heleny w willi Olma przy Zamoyskiego 7 w Zakopanem, a przez trzy lata nawet mieszkał w niej ze swoją matką, gdy sytuacja finansowa rodziny Witkiewiczów uległa drastycznemu pogorszeniu. To właśnie willa Olma była miejscem słynnych spotkań alkoholowo-narkotycznych zakopiańskiej bohemy – nazywanych przez Witkacego “orgiami”, w czasie których powstawały słynne portrety ich uczestników tworzone pod wpływem substancji psychoaktywnych takich jak kokaina czy peyotl, czyli suszonych kawałków meksykańskiego kaktusa. W czasie jednego wieczoru Witkacy potrafił narysować nawet kilka portretów – zapraszał wtedy uczestników orgii “na warsztat”, czyli do pozowania i tworzył ich niepowtarzalne abstrakcyjne portrety – najczęściej w typie najbliższym “Czystej Formie”, czyli w typie “C”. Powstałe w czasie spotkań w willi Olma portrety były formą honorarium Witkacego dla doktora Białynickiego-Biruli za pozyskanie narkotyków oraz opiekę nad uczestnikami orgii – w kolekcji rodziny Białynickich-Birulów znalazło się finalnie ponad 300 portretów autorstwa Witkiewicza. Co ciekawe, dokładnie 109 portretów oraz jedna kompozycja autorstwa Witkacego z kolekcji zgromadzonej przez małżeństwo Białynickich-Birułów zostało sprzedanych w 1965 roku przez ich syna – Michała – do kolekcji Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, która obecnie jest największą kolekcją dzieł Witkacego w Polsce i na świecie. Pozostała część kolekcji rodzinnej została sprzedana przez syna Białynickich-Birulów innym muzeom (m.in. Muzeum Narodowemu w Warszawie, Muzeum Sztuki w Łodzi czy Muzeum Tatrzańskiemu w Zakopanem), prywatnym kolekcjonerom, domom aukcyjnym bądź – ze względu na trudną sytuację finansową spowodowaną problemami zdrowotnymi dziedzica kolekcji – została zarekwirowana przez komornika. Na szczęście tylko niewielka część tej cennej kolekcji – przechowywanej w Obornikach nad Wartą – uległa zniszczeniu w czasie II Wojny Światowej.
Wracając jednak do przyjaźni Teodora Białynickiego-Biruli i Witkacego. Poza narkotycznymi orgiami u jej podstaw stała wspólna pasja do malarstwa, która u doktora Białynickiego-Biruli ukształtowała się zapewne pod wpływem jego dwóch braci, którzy byli malarzami, a rozwinęła w czasach przyjaźni z młodym Witkiewiczem. Doktor tworzył głównie olejne i pastelowe pejzaże – wśród zarówno zimowe i letnie pejzaże Tatr, pejzaże leśne, portrety, jak również – nawiązujące do twórczości Witkacego – kompozycje fantastyczne zwane również kompozycjami peyotlowymi – od nazwy substancji pod wpływem której był artysta tworząc je. Ostatnia sala wystawy “Witkacy i inspiracje” w Muzeum Historii Katowice poświęcona jest właśnie artystycznej twórczość Teodora Białynickiego-Biruli. Odwiedzający wystawę mogą podziwiać obrazy o tematyce tatrzańskiej – letni pejzaż “Tatry” z 1927 roku z kolekcji prywatnej, “Pejzaż tatrzański” z około 1930 roku z kolekcji prywatnej oraz dwa pejzaże zimowe – “Tatry” z 1931 roku ze zbiorów Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem oraz “Tatry w śniegu” z kolekcji prywatnej Piotra Radwana-Poehrenschefa, jak również pejzaże leśne oraz wiejskie oraz dwie olejne kompozycje peyotlowe z 1929 roku z prywatnej kolekcji Stefana Okołowicza.
Z biegiem lat Teodor Białynicki-Birula nieustannie zajmował się zdrowiem pacjentów zakopiańskich sanatoriów – kierował Sanatorium Przeciwgruźliczym Pocztowców przy ulicy Wierchowej 5 na Antałówce w Zakopanem oraz pełnił funkcje starszego ordynatora w Wojskowym Sanatorium w Kościelisku. W 1933 roku cała rodzina Białynickich-Birulów przeprowadziła się do wielkopolskiej Chodzieży, gdzie doktor Białynicki-Birula aż do wybuchu II Wojny Światowej pełnił rolę dyrektora Sanatorium Kolejowego. Witkacy tęsknił za obecnością rodziny Białynickich-Birulów w Zakopanem, co podsumował w liście z 24 lipca 1933 roku do swoich przyjaciół słowami: “Kochani Birulowie, bardzo tu bez Was smutno”. Ich przyjaźń przeniosła się na grunt korespondencyjny, a Witkacemu – choć była to dla niego długa i kosztowa wyprawa – nawet raz udało się odwiedzić Białynickich-Birulów w Wielkopolsce.
Po wybuchu II Wojny Światowej Teodor Białynicki-Birula przebywał w obozach dla internetowych na terenie Węgier, a następnie w obozach na terenie Niemiec. Po wojnie finalnie powrócił do Zakopanego, gdzie kierował Sanatorium Nauczycielskim. Skupił się na publikacji prac o tematyce pulmonologicznej oraz na działalności społecznej oraz artystycznej. Spisał również swoje wspomnienia o Stanisławie Ignacym Witkiewicza wydane w 1957 roku, w których zaprzeczył jakoby jego przyjaciel nadużywał substancji psychoaktywnych, które jego zdaniem wykorzystywał jedynie do celów kreowania twórczych wizji i doznań artystycznych. Doktor Teodor Białynicki-Birula zmarł w Warszawie w 1956 roku i został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.
Wystawa “Witkacy i inspiracje” to nie tylko wystawa pastelowych portretów rodzinie Białynickich-Birulów autorstwa Witkacego. To przede wszystkim podróż po historii niezwykłej przyjaźni dwóch nieszablonowych osobowości międzywojennego Zakopanego połączonych przez fascynację malarstwem, literaturą i filozofią. Kuratorzy włożyli ogrom pracy, ale przeprowadzić odwiedzających wystawę przez losy tej osobistej relacji dokumentując jej prawdziwość zdjęciami, fragmentami korespondencji czy osobistymi zapiskami – czasami zabawnymi, czasami wpadającymi w refleksyjne tony ludzkiej natury. W ten sposób wyposażyli odwiedzających wystawę w szeroki kontekst przyjaźni bohaterów wystawy i ułatwili im interpretację prezentowanych w Muzeum Historii Katowic porterów rodziny Białynickich-Birulów. Oby więc takich bogatych w wiedzę wystaw w muzeach i galeriach!
—
Wystawa: „Witkacy i inspiracje. Portrety Witkacego z dawnej kolekcji Teodora Białynickiego-Biruli oraz prace inspirowane dziełem artysty.„
Muzeum Historii Katowic
Gmach Główny
ul. ks. Szafranka 9
40-025 Katowice
Czas trwania: 17 grudnia 2022 – 19 marca 2023
Więcej o wystawie: https://mhk.katowice.pl/index.php/dla-zwiedzajacych/wystawy-czasowe/1075-witkacy-inspiracje
Kuratorzy wystawy: Natalia Kruszyna i Marek Średniawa
Godziny otwarcia: wtorek – piątek: 10.00 – 18.00, sobota: 10.00 – 16.00, niedziela i święta: 11.00 – 15.00
Gorąco polecamy kanał YouTube Muzeum Historii w Katowicach, na którym znajdują się nagrania z wykładów towarzyszących wystawie “Witkacy i interpretacje”, m.in. dotyczące losów wojennych doktora Białynickiego-Biruli oraz Witkacego, korzeni rodzinnych rodu Witkiewiczów czy historii przyjaźni bohaterów wystawy na podstawie ich korespondencji listownej.
Natomiast na kanale YouTube Instytutu Witkacego znajdziecie fragment z oprowadzania kuratorskiego prowadzonego przez pani Natalię Kruszynę.
