Malarstwo na szkle jest niezwykle unikatową gałęzią sztuki regionu Tatr i Podhala. Od końca XVIII wieku, kiedy pierwsze “szkloki” przywędrowały wraz z wędrownymi kupcami zwanymi “obraźnikami” z terenu Słowacji, Moraw, Czech i Austrii, na stałe wpisało się w kulturę ludową pod Tatrami. W góralskim domu pod powałą, czyli drewnianym stropem, nie mogło zabraknąć rzędu malowideł na szkle z wizerunkami świętych przedstawionych na tle motywów kwiatowych, którzy czuwali nad różnymi aspektami życia rodzinnego – chronili dom i domowników przez pożarami i piorunami, zapewniali udane zbiory czy dobry wypas.
Mimo że malowidła na szkle tak znacząco oddziaływały na religijność mieszkańców Podhala, nie wpisywały się w ówczesne kanony piękna. Przez znawców sztuki były bowiem odbierane jako wytwarzane niemal masowo prymitywne i uproszczone rysunki pozbawione perspektywy i światłocienia o zaburzonych proporcjach przedmiotów i przestrzeni, które malowane były na odpadach z hut szkła pełnych nierówności, zgrubień, pęcherzy i baniek i oprawione w ramy z niedbale heblowanego drewna. Ksiądz Józef Stolarczyk – niezwykle zasłużony dla miasta pierwszy proboszcz Zakopanego, nakazał swoim parafianom wyrzucić malowidła na szkle do potoku uznając je za obrazę boską, a Stanisław Witkiewicz – wybitny malarz, krytyk sztuki i przede wszystkim twórca stylu zakopiańskiego – określał je jako „straszne”, „ponure” i „naiwne”.
fot. Klaudia Kot
Walory artystyczne malarstwa na szkle doceniła dopiero na początku XX wieku awangardowa grupa formistów z Tytusem Czyżewskim oraz braćmi Pronaszko na czele, która kwestionowała dotychczasowy kanon realizmu akademickiego i ideału piękna. W czasie zorganizowanej w listopadzie 1917 roku I Wystawy Ekspresjonistów Polskich w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych, formiści wystawili kilka podhalańskich malowideł na szkle jednoznacznie zdecydowanie wskazując je jako źródło inspiracji leżące u podwali ich nowego kierunku artystycznego. To co odrzucało zwolenników klasycznego kanonu sztuki, formiści uznawali jako fascynujące i niepowtarzalne. Byli pod wrażeniem lapidarności malowideł, silnie kontrastujących plam barwnych i centralnej kompozycji nawiązującą do kompozycji typowej dla ikon. Doceniali wybijającą się prostotę kompozycji – brak perspektywy, uproszczenie prezentowanych postaci i scen czy też jednolitą plamę barwą, która w razie potrzeby była cieniowana za pomocą białych równoległych linii. Nie bez znaczenia była dla formistów unikalna “forma” odwrotnego cyklu malowania malowideł, które powstawały na odwrotnej stronie szkła za pomocą kolejno nakładanych warstw farb olejnych bądź temperowych.
Malowidła prezentowane na wystawie “Malarstwo na szkle/ Czysta forma” w świeżo wyremontowanym Gmachu Głównym Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem reprezentują te właśnie XIX-wieczne malowidła na szkle, które stanowiły inspirację do twórczej interpretacji “czystej formy”. Na wystawie spotykamy się z ludowymi malowidłami na szkle z motywami biblijnymi – przede wszystkim scenami z Nowego Testamentu oraz wizerunkami Najświętszej Maryi Panny oraz Jezusa Chrystusa, które zestawione zostały z dziełami kluczowych artystów grupy formistów — między innymi obrazem “Uczta” Leona Chwistka, drzeworytem “Taniec nad ogniem” Władysława Skoczylasa oraz rzeźbą “Ich dwoje” Augusta Zamoyskiego. Nie ma wątpliwości, że bogactwo kolorów u Leona Chwastka, wyraźny kontur i kreskowanie płaszczyzny u Władysława Skoczylasa czy synteza formy w rzeźbie Augusta Zamoyskiego mają swoje inspiracje w technice malarstwa na szkle.
Warto dodać, że aktualna wystawa w Gmachu Głównym Muzeum Tatrzańskiego to pierwsza okazja na podziwianie należących do Muzeum malowideł na szkle, które po trwającej 13 lat gruntownej renowacji odzyskały swoją świetność, a kolekcja została gruntownie zabezpieczona i zrewaloryzowana.
Docenienie malarstwa na szkle przez formistów przełożyło się na wzrost zainteresowania tą gałęzią sztuki. W okresie międzywojennym niezwykle popularne wsród górali było kopiowanie ludowych malowideł z ich biblijnymi motywami. Jednak dopiero po II Wojnie Światowej malarstwo na szkle zaczęło rozwijać się jako pełnoprawna i doceniania gałąź sztuki regionu Tatr i Podhala. Organizowane były liczne kursy malowania na szkle – często pod patronatem Wydziału Sztuki Ludowej w Ministerstwie Kultury, Związku Podhalan bądź prowadzone w zakopiańskim Państwowym Liceum Technik Plastycznych. Zmieniło jednak ono swój charakter względem twórczości z początków XX wieku.
Współcześnie artyści swobodniej podchodzą do określania kompozycji malowideł, dynamizują i ożywiają przedstawiane sceny, stosując bogatszą i bardziej zróżnicowaną plamę barwną. Stosują też nowe techniki tworzenia malowideł – do tradycyjnego pędzla i piórka dodają rylec, igłę czy własne techniki artystyczne. Jako motywy przewodnie malowideł coraz cześciej wybierają sceny rodzajowe obrazujące góralskie obrzędy, codzienne życie górali, wątki zbójnickie czy sceny z polowań. Współcześnie malarze na szkle mają więc szansę na wypracowanie swojego unikalnego stylu twórczego, który jednak niezmienne nawiązuje do korzeni i dawnych wzorów tej twórczości. Do najwybitniejszych i najbardziej znanych współczesnych twórców na szkle zalicza się Jana Gąsienicą-Szostak, Ewę Fajkosz, Ewelinę Pęksową, Władysława Walczak-Banieckiego, Zdzisława Walczaka oraz Zofię Fortecką, których dzieła można podziwiać w Centrum Kultury Rodzimej w Willi Czerwony Dwór w Zakopanem. Wartościowymi miejscami do podziwiania współczesnego malarstwa na szkle są również zakopiańskie Galeria YAM, Galeria „Pod Makiem” oraz Galeria “Dom Doktora”.
Gorąco polecamy!
Wystawa: “Malarstwo na szkle. Czysta forma.”
Gmach Główny Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem
Ul. Krupówki 10
34-500 Zakopane
31 lipca – 13 listopada 2022
Kurator wystawy: Magdalena Kwiecińska, Dział Etnograficzny Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem
Podziękowania
Gorąco dziękujemy pani Beacie Denis-Jastrzębskiej z Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem za udostępnienie materiałów prasowych oraz reprodukcji cyfrowych malowideł na szkle z wystawy „Malarstwo na szkle. Czysta forma.„
- Materiały prasowe wystawy „Malarstwo na szkle. Czysta forma” w Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem
- Huebner-Wojciechowska Joanna, „Sztuka skalnego Podhala„, Warszawa 2019
